Korytarze i bariery ekologiczne

Pojęcie „Korytarz Ekologiczny” w prawie polskim pojawiło się stosunkowo niedawno, wraz z wejściem w życie ustawy „o ochronie przyrody” z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Według niej jest to „obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów” (art. 5, pkt 2). Można powiedzieć, że podana definicja w pewnym sensie wyjaśnia znaczenie tego pojęcia. Jednak ani ustawa, ani ta definicja nie podkreśla wartości jakie mają korytarze ekologiczne dla środowiska naturalnego i jego ochrony.

Przez kilkanaście ostatnich lat na obszarze naszego kraju można zauważyć wzmożone działania na rzecz ochrony wartościowych pod względem przyrodniczy regionów (dużych kompleksów leśnych, zabagnionych dolin rzecznych, środowisk torfowych, górskich itd.). Od zakończenia drugiej wojny światowej lesistość Polski wzrosła o około 9%, a według prognoz do roku 2020 ma wzrosnąć do 30% powierzchni kraju (obecnie jest około 28,7%), w dalszej perspektywie (2050 r.) nawet do 33%. Patrząc na tak optymistyczne prognozy należałoby się cieszyć, jednak trzeba sobie również uświadomić jak bardzo w ciągu 50 lat wzrośnie powierzchnia zajmowana przez miasta, wsie i łączące je szlaki komunikacyjne. Pomimo faktu iż powiększy się areał dużych kompleksów leśnych to jednak wskutek rozbudowy dzielnic miejskich oraz tworzenia nowych dróg i ulic zaczną one być poddawane wewnętrznej fragmentacji na mniejsze obszary, między którymi powstaną bariery ekologiczne nie do pokonania dla większości roślin i zwierząt. Również zewnętrznie kompleksy te zaczną być izolowane od innych większych naturalnych obszarów leśnych. Im większy dystans od podobnego przyrodniczo fragmentu środowiska tym trudniej go pokonać większej liczbie gatunków. Niewielkie przestrzenie naturalnego środowiska, izolowane od pozostałych, stają się zbyt małe dla dużych zwierząt drapieżnych, które w naturalnym środowisku potrzebują terytoriów sięgających od kilku do kilkunastu tysięcy hektarów. Zanik drapieżników pociąga za sobą zaburzenia w całym ekosystemie i naturalnym jego funkcjonowaniu, począwszy od niezahamowanego wzrostu populacji ich potencjalnych ofiar. W ostateczności proces ten kończy się spadkiem różnorodności gatunków roślin i zwierząt oraz znacznym osłabieniem puli genowej tych które zostaną.

Wynika z tego, że zwiększanie płatów środowiska naturalnego jest niewystarczające wtedy gdy są one poddawane wewnętrznej fragmentacji na obszary mniejsze porozdzielane barierami ekologicznymi oraz zostają izolowane od innych większych fragmentów naturalnego środowiska przyrodniczego. Formą zapobiegania temu zjawisku jest, oprócz ograniczenia fragmentacji, również tworzenie korytarzy ekologicznych.

Najkrócej mówiąc korytarz ekologiczny ma charakter wąskiego pasa terenu lub, oddzielonych od siebie niewielkimi odległościami, obszarów różniących się przyrodniczo od otaczającego ich tła. W skali lokalnej są to pasy zadrzewień i zakrzewień oraz małe niezagospodarowane potoki łączące ze sobą oddalone, nie więcej jak o kilka kilometrów, lasy. Najlepszymi korytarzami ekologicznymi o randze krajowej i międzynarodowej tworzą duże doliny rzeczne lub rozległe kompleksy leśne.

Mozaika środowisk tworząca korytarz ekologiczny w okolicach Wiczlina w Gdyni
Fot. Mozaika środowisk tworząca korytarz ekologiczny w okolicach Wiczlina w Gdyni

Przeważnie korytarze ekologiczne są pozostałościami naturalnych środowisk (niektóre zadrzewienia i zakrzaczenia, miedze śródpolne). Inne tworzone są przez naturalne cieki wodne lub ścieżki wydeptywane przez zwierzęta domowe. Niektóre są zakładane świadomie przez człowieka (żywopłoty, pasy wiatrochronne) albo powstają w wyniku zakłóceń środowiska (np.: zadrzewione szlaki komunikacyjne, czy linie wysokiego napięcia). W miejscach gdzie korytarze te łączą się lub krzyżują powstają tak zwane „węzły”. Bardzo istotną sprawą jest szerokość takiego szlaku ekologicznego. Im szerszy tym lepiej, ponieważ pozwala to na większe zróżnicowanie środowisk i zespołów roślinnych. Ważne jest to wtedy, gdy korzystają z niego zwierzęta o różnych wymaganiach środowiskowych. Dla przykładu zwierzęta typowe dla terenów otwartych niechętnie przechodzą do obszarów leśnych gdzie panują odmienne warunki środowiskowe z nieco innym mikroklimatem. Część zwierząt i roślin jest tak silnie przystosowana do środowiska w którym naturalnie występuje, że nie są w stanie pokonać innego. Stwarza to sytuacje kiedy korytarz ekologiczny dla jednych gatunków jest szlakiem migracji dla innych buduje barierę nie do przekroczenia. Dlatego też niezbędne jest zakładanie korytarzy ekologicznych, które tworzą mozaikę zbiorowisk leśnych, łąkowych, terenów podmokłych itd.

Istnieją dwa sposoby migracji organizmów przez korytarz ekologiczny. Pierwszy z nich polega na powolnym jego zasiedlaniu i stopniowym, z pokolenia na pokolenie, przechodzeniu danej populacji do innych regionów. Tym sposobem „przemieszają się” przeważnie rośliny lub niewielkie zwierzęta. Drugim sposobem jest traktowanie korytarza jak szlaku przez który pojedyncze osobniki lub ich grupy przechodzą w celu szukania innych korzystnych siedlisk. Warto zauważyć, że oprócz wspomnianych wyżej funkcji korytarzy ekologicznych, czyli sprzyjania bioróżnorodności i tworzenia szlaków komunikacyjnych, pełnią one również wiele innych zadań. Tworzą na przykład ostoje dla wielu gatunków zwierząt, które nie są przystosowane do środowiska otaczającego korytarze. Ponadto wytwarzają one barierę dla części szkodników oraz hamują oddziaływanie wiatru, zwiększają wilgotność i zatrzymują zanieczyszczania powietrza.

Przeciwieństwem korytarzy ekologicznych są bariery ekologiczne. Rozdzielają one poszczególne środowiska granicami często nie do przekroczenia dla organizmów. W przyrodzie bariery takie tworzą łańcuchy górskie, szerokie rzeki lub morza. Jednak nie są one tak niebezpieczne jak te stworzone przez człowieka. Ruchliwe ulice nierzadko z wieloma pasami ruchu, ogromne obszary rolne pozbawione pasów zadrzewień, ogrodzone odcinki sadów i upraw rolnych, miasta oraz wsie, szczególnie te w których domostwa tworzą zawartą zabudowę ciągnącą się wzdłuż drogi nieraz przez kilka kilometrów. Część z tych barier nie stanowi problemu dla jednych zwierząt, dla innych jest to przeszkoda niemal nie do przejścia. Przykładem są wielopasmowe jezdnie, na których rocznie giną dziesiątki tysięcy zwierząt, głównie owadów, płazów i ssaków. Drogi te z kolei nie stwarzają żadnych problemów dla ptaków, które z kolei giną gdy na ich trasach wędrówek umieszczone są rzędy wiatraków elektrowni wiatrowych. Dlatego ważne jest, przy projektowaniu inwestycji, która w przyszłości może być barierą w drodze migracji zwierząt, by stwarzała ona możliwości bezkolizyjnego jej ominięcia przez organizmy. Dobrym przykładem jest budowanie przepustów pod autostradami, przez które zwierzęta mogą spokojnie przejść na drugą stronę.

Szczególnie niekorzystna sytuacja występuje wtedy gdy bariery ekologiczne powstają w poprzek korytarzy ekologicznych. Szerokie doliny rzek, których dno tworzą podmokłe rozległe łąki ze starorzeczami oraz licznymi zaroślami i zadrzewieniami to wspaniałe korytarze o randze międzynarodowej. Coraz częściej jednak koryta rzek zostają uregulowywane w skutek budowy betonowych brzegów i usypywania wysokich wałów przeciwpowodziowych. W wyniku tego żyzne tereny zalewowe dolin, stanowiące korytarz, zabudowywane zostają niemal po samo koryto rzeki. Taką sytuację można zauważyć na przykład w większych miastach leżących nad znacznymi ciekami wodnymi.

W celu ochrony ważnych węzłów i korytarzy ekologicznych w latach 1995-1996 została opracowana przez zespół autorów pod kierunkiem dr Anny Liro koncepcja Krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Stosownie do definicji podanej przez autorów projektu Krajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA „jest wieloprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu”. W projekcie tym oprócz Polski uczestniczyły również Czechy, Słowacja i Węgry. Przyjęły one wspólne założenia co do koncepcji sieci oraz metodyki jej wyznaczania. W skład sieci ECONET-POLSKA wchodzi ogółem 78 obszarów węzłowych oraz 110 korytarzy ekologicznych (krajowych i międzynarodowych) o łącznej powierzchni 143 760 km2. Na terenie Komunalnego Związku Gmin „Dolina Redy i Chylonki” w skład tej sieci, jako krajowy korytarz ekologiczny, wchodzi cała Pradolina Redy-Łeby, która poprzez dolinę Łeby łączy się z międzynarodowym obszarem węzłowym Kaszub (obejmujący min.: Kaszubski Park Krajobrazowy, Wdzycki PK, Zaborski PK, PK Słupi i in.). Obszarem węzłowym o randze międzynarodowej jest też Nadmorski Park Krajobrazowy którego południowa część obejmuje ujściowy obszar północnej części Pradoliny Kaszubskiej.

Nieco inny charakter ma międzynarodowa sieć obszarów chronionych NATURA 2000. Jest to działający w granicach Unii Europejskiej system ochrony wybranych, najcenniejszych pod względem przyrodniczym, regionów Europy. Tworzą one sieć obszarów, połączonych lub odzielonych od siebie, o różnej powierzchni. Wybór poszczególnych elementów środowiska dokonywany jest na podstawie określonych kryteriów, a wybrane obszary uzupełniają system krajowy.

Podstawą wyznaczania terenów wchodzących w skład systemu NATURA 2000 są dwie unijne dyrektywy:

  • COUNCIL DIRECTIVE 92/43/EEC; of 21 May 1992; on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora (DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku „w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory”) – zwana Dyrektywą Habitową lub Siedliskową.
  • COUNCIL DIRECTIVE 92/43/EEC; of 2 April 1979; on the conservation of the wild birds (DYREKTYWA RADY 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku „w sprawie ochrony dzikich ptaków”) – zwana Dyrektywą Ptasią.

Pierwsza z nich określa typy wartościowych ekosystemów oraz gatunki roślin i zwierząt (pomijając ptaki). Wymienianymi przez nią ekosystemami są na przykład: jeziora lobeliowe, wrzosowiska, psiary, torfowiska wysokie i przejściowe oraz nakredowe, kwaśne i żyzne buczyny, grądy, bory bagienne, lasy łęgowe itd. Z roślin i zwierząt na załączonych do dyrektywy listach znajdują się m in.: rośliny: Starodup łąkowy, Sasanka otwarta, Selery błotne, Leniec podkwiatkowy, Jezierza giętka, Skalnica torfowiskowa i in. zwierzęta: Ryś, Żubr, Bóbr, Wilk, Niedźwiedź, Nocek duży i orzęsiony, Kumaki, Żółw błotny, Piskorz, Minóg, Jelonek rogacz, Kozioróg dębosz i in.

Dyrektywa ptasia określa istotne regiony zasiedlane przez wskazane w dyrektywie populacje ptaków. tj.: Bąk, Zimorodek, Włochatka, Puchacz, Sowa błotna, Rybołów, Kania, Błotniarka, Bielik, Jarząbek, Bocian biały i czarny, Głuszec, Cietrzew, Rybitwa. Rozdzielenie ptaków od innych elementów różnorodności biologicznej (płazów, gadów i ssaków) znajduje swoje podłoże w historii tworzenia europejskiego prawa ochrony środowiska, w którym było one zawsze rozpatrywane osobno.

Na terenach ujętych w sieci NATURA 2000 nie ma ograniczeń dla gospodarki i rolnictwa. Istotny jest jednak fakt, że każda planowana inwestycja musi być poddana ocenie oddziaływania na środowisko. Pozwolenie na działanie, które może szkodzić środowisku wydawane jest tylko w uzasadnionych przypadkach i pod warunkiem zrekompensowania ewentualnych szkód. Obszar należący do tej sieci nie musi podlegać ochronie jako rezerwat, park narodowy czy krajobrazowy.

W polskim prawie temat obszarów NATURA 2000 ma swoje odzwierciedlenie w ustawie z 16 kwietnia 2004 roku „o ochronie przyrody”. Artykuł 26 tej ustawy zobowiązuje ministra do spraw środowiska, do wydania stosownego rozporządzenia określającego typy siedlisk oraz gatunki roślin i zwierząt z wyróżnieniem typów priorytetowych, wymagających formy ochrony w systemie sieci NATURA 2000. Rozporządzenie to również określa kryteria i sposób wyboru liczby i powierzchni siedlisk wraz z gatunkami roślin i zwierząt. Według opracowanej „wstępnej koncepcji obszarów NATURY 2000” w Polsce zostało ujętych około 290 obszarów zajmujących około 15% powierzchni kraju. Ministerstwo Środowiska w roku 2004, po uzgodnieniach międzynarodowych opracowało listę „obszarów o znaczeniu wspólnotowym wymagających obcięcia ich ochroną w formie specjalnych obszarów ochrony siedlisk.”. Według nich wyróżnionych zostało 72 obszary specjalnej ochrony ptaków obejmujących łącznie 3312,8 tyś. ha (w tym obszary lądowe 2433,4 ha) co daje 7,8% powierzchni kraju. Specjalną ochroną objęte zostałyby także 184 obszary siedlisk naturalnych o łącznej powierzchni 1171,6 tyś. ha (3,6% powierzchni kraju).

W granicach Komunalnego Związku Gmin „Dolina Redy i Cylonki”, według listy przesłanej przez Polskę do komisji europejskiej, znajduje się pięć specjalnych obszarów ochrony należące do sieci NATURA 2000: trzy specjalne tereny ochrony siedlisk: (Pełcznica, Bagno Biała, Orle, Zatoka Pucka), jeden teren ochrony siedliskowej ptaków: (Zatoka Pucka). W opisanej wcześniej sieci ECONET-POLSKA korytarzem ekologicznym o randze krajowej, na terenie KZG jest, korytarz biegnący zgodnie z biegiem Pradoliny Redy – Łeby.

Z pośród regionalnych korytarzy ekologicznych w występujących na terenie Związku przeważa tereny wzdłuż cieków wodnych. Łączą one przede wszystkim lasy Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego z brzegami Zatoki Gdańskiej i leżącymi tam obszarami zieleni (np.: Rezerwat Kępy Redłowskiej, tereny zielone dolnego Sopotu. Na terenie Sopotu ten typ korytarzy ekologicznych widzimy wzdłuż Kamiennego Potoku i rzeki Swelini, która spełnia tą funkcje również dla Gdyni. Ponadto w obrębie Gdyni korytarze ekologiczne przebiegają również zgodnie z biegiem rzeki Kaczej, potoku Kolibkowskiego i Wiczlińskiego. Rolę korytarza ekologicznego dla Wejherowa, Redy i Rumi spełnia rzeka Reda płynąca przez całą długość pradoliny, uchodząca do morza w północnej części Meandru Kaszubskiego. Ułatwia ona wędrówkę zwierząt i roślin wzdłuż Pradoliny. W poprzek migracja jest utrudniona, co spowodowane jest gęstą zabudową i szlakiem komunikacyjnym łączącym Trójmiasto z Wejherowem. Jedyne dogodne miejsca na przekroczenie tej bariery znajdują się w obrębie mało jeszcze zagospodarowanych terenów położonych między Rumią i Redą oraz między Redą i Wejherowem. Korytarze te pozwalają na przemieszanie się organizmów z TPK do Puszczy Darżlubskiej i łąk Moście Błota. Dogodne dla zwierząt szlaki ekologiczne łączą z obszary zachodnich i północno-zachodnich granic Trójmiejski Park Krajobrazowy z dużymi kompleksami leśnymi Kaszub. Zaletą tych terenów jest mozaika środowisk, ekosystemy leśne przeplatają się z łąkowymi i polnymi. Te regionalne korytarze ekologiczne pozwalają na wędrówki różnych organizmów, bez napotykania większych barier, do innych dużych regionów cennych przyrodniczo (np.: Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Łeby-Redy; Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Łeby; Kaszubski Park Krajobrazowy itd.)

Największą barierą ekologiczną na terenie Komunalnego Związku Gmin „Dolina Redy i Chylonki” jest, wspomniana już, zabudowa miejska południowej krawędzi Pradoliny Redy i Pradoliny Kaszubskiej, łącznie z głównym traktem komunikacyjnym biegnącym z Trójmiasta na zachód. Barierę stwarzają wszystkie drogi szybkiego ruchu, przede wszystkim obwodnica Trójmiejska.

Źródła:
Przewoźniak M., (red), 2001, Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przyroda-Kultura-Krajobraz.
Materiały do Monografii Przyrodniczej Regionu Gdańskiego, t. VI., Gdańsk.
Kostarczyk A., Przewoźniak M., (red.), 2002, Diagnoza stanu i koncepcja ochrony środowiska przyrodniczo-kulturowego w województwie pomorskim,
Materiały do Monografii Przyrodniczej Regionu Gdańskiego, t. VIII, Gdańsk.
Banaszak J.,(red.), 1998, Ekologia wysp leśnych, Bydgoszcz.
Jankowski W., Polskie Towarzystwo Przyjaciół Natury „Pro Natura”.
Ustawa „o ochronie przyrody” z 16.04.2004, (Dz. U. Nr 92, poz. 880).